Terwijl nagenoeg niemand zich bewust is van het moment van geboren worden, is sterven iets wat we vaak wel bewust meemaken. Het is een van de weinige zekerheden die we in het leven kennen. Vroeg of laat gaan we allemaal dood. Het is niet altijd even prettig om er bij stil te staan. Maar het is wel goed om te weten wat er in je lichaam gebeurt in de laatste levensfase. Nagenoeg iedereen wil weleens worstelen met de vraag ‘hoe verloopt het stervensproces’? Hoog tijd om de verschillende stappen van het sterven te bekijken.
Als we spreken over het overlijden dan zijn er in feite drie verschillende mogelijkheden:
- Natuurlijke dood
- Zelfgekozen dood (zelfmoord)
- Vrijwillige dood (euthanasie en palliatieve zorg)
- Onvrijwillige dood (moord)
Bij de natuurlijke dood is er een groot verschil ten opzichte van de andere vormen van overlijden. In de meeste gevallen, uitzonderingen zoals een hartaanval daar gelaten, is het sterven een geleidelijk proces. Dat wil niet zeggen dat het voor iedereen op eenzelfde manier verloopt, veel is immers afhankelijk van de situatie op dat moment. Zo zal het overlijden door een besmetting met een dodelijke bacterie sneller verlopen dan wanneer iemand sterft
Fysieke tekenen van de aanstaande dood
De fysieke dood, het moment waarop de organen niet meer in staat zijn om het lichaam te ondersteunen, is moeilijk te voorspellen. Soms kan het een proces zijn wat dagenlang duurt, in andere gevallen in heel slechts een kwestie van uren. De eerste aankondiging van de naderende dood is het wegvallen van de zintuigen, als eerste zal de stervende geen pijn meer kunnen ervaren, vaak in combinatie met een gevoel van euforie, iets wat voor de nabestaanden moeilijk te begrijpen is.
De stervende is dan reeds behoorlijk verzwakt en het gezichtsvermogen zal in deze fase ook snel achteruitgaan. Dit verklaart dat veel stervenden aangeven dat het donkerder wordt om hem of haar heen. Ook andere lichaamsfuncties gaan snel achteruit, de slikreflexen blijven uit waardoor het nagenoeg onmogelijk wordt om iets te drinken. In principe is het drinken of eten in deze fase ook niet meer nodig, het is voldoende om de mond en de lippen vochtig te houden met een doekje. Vervolgens worden de ogen dof en troebel. Het gehoor blijft het langste intact in de eerste fase van het sterven. Vaak zijn nu de volgende kenmerken aanwezig:
- De stervende heeft het hoofd op de borst en zakt langzaam weg in de kussens.
- Mond en ogen zijn vaak half geopend, maar vertonen weinig beweging.
- De slikreflex is afwezig.
- In sommige gevallen is er sprake van overmatige transpiratie, eventueel in combinatie met koorts.
- De stervende heeft geen controle meer over de sluitspieren.
- Rochelende ademhaling, door het opgehoopte slijm in de keel en luchtpijp.
Verzwakte pols en ademhaling
De pols- en hartslag worden zwakker en zijn moeilijker waar te nemen. Dit geldt ook voor de ademhaling die vaak gepaard gaat met een karakteristieke Cheyne Stokes-ademhaling. Hierbij is de ademhaling ongelijkmatig en deze zal uiteindelijk stoppen.
Slechte bloedcirculatie
Doordat de meeste ondersteunende lichaamsfuncties uitvallen zal ook de bloedcirculatie verminderen. Door dit proces krijgen de ledematen minder bloed toegevoerd en zullen deze na verloop van tijd koud kunnen aanvoelen. Ook worden de gelaatstrekken markanter, iets wat ook wel het doodsmasker wordt genoemd. Samenvattend kunnen we de volgende speciefieke kenmerken waarnemen in deze fase:
- Koude handen, voeten en neus.
- Slappe pols- en hartslag, ook de bloeddruk daalt aanmerkelijk.
- Facies Hippocratica: duidelijke gelaatstrekken, het doodsmasker vormt zich.
- Door de slechter functionerende bloedsomloop ontstaan ook blauwe (paarse) vlekken op de huid. Dit zijn overigens niet de bekende lijkvlekken. Ook de lippen kunnen blauw zijn, evenals de nagels, in medische termen heet dit verschijnsel cyanose.
Tekenen die wijzen op de waarschijnlijkheid van de dood
Om de ingetreden dood vast te kunnen stellen is het noodzakelijk dat de arts heeft geconstateerd dat de hersenfunctie is weggevallen. Er is dan geen sprake meer van ademhaling, geen hartslag, geen bloeddruk en geen bewustzijn. De behandelend arts, of huisarts in een thuissituatie, voert de lijkschouwing uit en geeft een verklaring van overlijden af. In deze fase zijn de volgende kenmerken duidelijk aanwezig:
- Lijkvlekken (livor mortis), ofwel donkerblauwe plekken zijn zichtbaar aan de achterzijde van het lichaam. Dit wordt veroorzaakt doordat het bloed is weggezakt naar de laagst gelegen lichaamsdelen.
- Lijkstijfheid (rigor mortis) Dit verschijnsel treed op na ongeveer twee tot drie 2 tot 3 uur.
- Lijkkoude (algor mortis). Door het ontbreken van enige bloedcirculatie daalt de lichaamstemperatuur snel. Het lichaam van de overledene neemt de omgevingstemperatuur aan.
